Selasa, 31 Mei 2016

LIMPAT SEJATI
Limpat minangka harmani  janma
Panyandhang limpat aweh harjita mring sasama
Janma kamsirah iku agawe kapiluyuning liyan
Limpat sejati iku tan kaunggar
Kawijil saka katiyam
Tan ngereyoh yen ngemban ayahan
Nanjani lan pradhah ing kapandhegan
Budi kudu jatmika, mardawa, lan mahardika
Tan lenyoh ing kandha
Mahatma, tetulung marang janma kang kapralina
Ngedohi tumindak durjana, tan ngengusudi wong tuwa
Samun bisa kaprayoga, pikirane saokah
Tan nglalekake kang dadi sarak
Saen, tlaten, teberen, lan unen kang dadi sipat
Turta kebak rasa marma
Limpat sejati dadi musthikaning madyantara

Kang mrabaswara sadawaning mangsa
LIMPAT SEJATI
Limpat minangka harmani  janma
Panyandhang limpat aweh harjita mring sasama
Janma kamsirah iku agawe kapiluyuning liyan
Limpat sejati iku tan kaunggar
Kawijil saka katiyam
Tan ngereyoh yen ngemban ayahan
Nanjani lan pradhah ing kapandhegan
Budi kudu jatmika, mardawa, lan mahardika
Tan lenyoh ing kandha
Mahatma, tetulung marang janma kang kapralina
Ngedohi tumindak durjana, tan ngengusudi wong tuwa
Samun bisa kaprayoga, pikirane saokah
Tan nglalekake kang dadi sarak
Saen, tlaten, teberen, lan unen kang dadi sipat
Turta kebak rasa marma
Limpat sejati dadi musthikaning madyantara

Kang mrabaswara sadawaning mangsa

Rabu, 25 Mei 2016

ABSTRAK

TRADHISI SURAN ING DHUSUN WRINGIN, WONOSOBO
MINANGKA TOLAK BALAK
Wonosobo wis misuwur papan wisata lan kabudayane. Semono uga ing Dhusun Wringin, Desa Tlogodalem, Kecamatan Kertek, Kabupaten Wonosobo kang nduweni tradhisi rutin, yaiku Suran. Tradhisi iki dilakoni saben malem tanggal 1 Wulan Sura. Miturut crita masyarakat, wengi iku dianggep angker utawa werid, awit diprecaya kang baureksa njaluk tumbal. Mula, kanggo nyegah babagan iku kudu nganakake slametan ing wengi iku. Acara kasebut dianakake ing plataran pepundhen, Mbah Kyai Bramasari kang mapan ing iring kulon Tlaga Dalem. Sadurunge kawiwitan kudu nganakake Gambus lan Bengilun luwih dhisik, merga iku minangka srana sesambungan marang arwah-arwah pepundhen. Nanging, ora lumrah yen acara kasebut ora ana ubarampe awujud sajen. Sajen-sajen kasebut yaiku tumpeng, ingkung, ambeng, giling, marseba, bubur abang putih, rakan pasa, banyu wening saka tuk tlaga, kembang setaman pitung werna, lan kemenyan. Nyamaptakake sajen ateges supaya awake dhewe bisa diajeni lan ngajeni wong liya.

NAMA                : ZAENAL AWALUDIN
NIM                    : 2601414059
JURUSAN            : BAHASA DAN SASTRA JAWA
NO. HP               : 085729815971



A.     PENDAHULUAN

                         I.     LATAR BELAKANG
            Saperangan dhusun ing Wonosobo nduweni tradhisi dhewe-dhewe. Babagan iku kang nambahi sugihe Wonosobo ing kabudayan. Sejatine, tradhisi Suran ing Wringin padha karo ing dhusun liyane. Kang mbedakake yaiku anane arak-arakan mubengi desa lan Gambus utawa Bengilun. Kaseniyan loro iku padha-padha nduweni teges minangka panuntun urip ing dunya lan akhirat. Tegese, para masyarakat kareben tansah eling lan manembah mring Gusti. Saliyane iku, saperangan sajen kang kudu disamaptakake uga ana kang beda karo dhaerah-dhaerah liyane. Sejatine, sajen kasebut padha karo nalika jaman kuna, nanging wektu-wektu iki tau ana kang beda. Miturut crita masyarakat sajen kang disamaptakake kudu padha karo kekarepane pepundhen. Babagan iki banget apike kanggo ditliti sejatine kaya apa.
            Babagan kang nrenyuhake yaiku yen para mudha wis ora preduli maneh karo kabudayane dhewe, nanging malah nguri-uri budaya kulon. Padhahal, kuwate bangsa ora mung gumantung saka ekonomi kang apik, nanging uga gumantung saka kabudayane kang tetep lestari. Dadi, ora ana alesan maneh yen isin nguri-uri kabudayane dhewe minangka srana nguwati bangsa iki.

                         II.            RUMUSAN MASALAH
            Bisa ngreteni isi kabudayan utawa tradhisi kanthi cara nliti supaya ngasilake babagan ilmiyah iku upaya kang bener lan pas. Saiki akeh kang ngira yen Jawa biyasane ana gandheng cenenge karo bab mistis. Apa babagan iku bisa dibuktekake yen Jawa ora mesthi mistis?
            Para mudha wis akeh kang ora preduli marang kabudayan lan tradhisine dhewe, merga dianggep kuna lan ora njamani. Apamaneh budaya kulon kang dianggep gaul. Babagan kang mistis miturut dheweke dianggep omong kosong. Nanging, yen bab mistis bisa dibuktekake kanthi pengamalan urip padinan lan bisa ditrima akal sehat, apa dheweke isih tetep nguri-uri budaya kulon?

                       III.            LANDASAN TEORI
            Antarane budaya lan tradhisi yen disawang satleraman pancen kaya padha. Nanging, sejatine beda. Budaya kang ana ing Indonesia mrabawani banget marang ngrembakaning jaman lan owahe kahanan alam kang ana ing Indonesia. Babagan iku jumbuh karo pratelan pakar saka Indonesia, yaiku Ki Hajar Dewantara, kang mratelakake yen budaya yaiku kasil perjuwangan masyarakat marang alam lan jaman kang mbuktekake kamakmuran lan kajayane urip masyarakat anggone ngadhepi babagan kang angel kanggo tumuju mring kamakmuran, kaslametan, lan kabagyan uripe. Wondene miturut Koentjaraningrat, budaya iku salah sijine sistem pikiran lan rasa, laku, sarta karya kang dikasilake dening manungsa anggone nglakoni panguripan ing masyarakat, kang didadekake duwene kanthi sinau. E.B. Taylor uga mratelakake, budaya yaiku minangka sekabehane kang jangkep kalebu kapitayan, kasusilan, seni, adat istiadat, ukum, kasaguhan lan kabiyasaan liyane kang kerep disinaoni dening manungsa minangka bageyan saka masyarakat. Dudutane, yen buaya yaiku kasil cipta, rasa, lan karsa manungsa kang kalebu kapitayan, kasusilan, seni, adat-istiadat, ukum, lan  kasaguhan liyane ing panguripane minangka srana kanggo kamakmurane.
            Miturut wikipedia, tradisi kajupuk saka tembung “traditio”, tegese diterusake utawa kabiyasaan, ing teges kang paling ringkes yaiku babagan kang wis dilakoni wiwit jaman biyen lan dadi bageyan saka panguripan klompok masyarakat, biyasane saka salah siji nagara, kabudayan, wektu, utawa agama sing padha. Babagan kang paling dhasar saka tradhisi yaiku anane pawarta kang diterusake saka generasi marang generasi sabanjure kang ditulis utawa lisan, merga yen oara ana iki, tradhisi bakal punah utawa ilang. Miturut Siti Nur Aryani ing karyane, “OposisiPasca Tradisi”, tradhisi yaiku prodhuk sosial lan kasil saka tarung sosial politik kang gayud marang manungsa. Utawa bisa disebutake yen tradhisi iku samubarang kang turun tumurun, kang kadadeyan sesambungan antarane klan siji lan sijine, lan ing sajrone klan iku nggandheng dadi kabiyasaan. Saka pratelan-pratelan kasebut mratelakake yen tradhisi yaiku samubarang kang awujud adat, kapitayan, lan kabiyasaan. Banjur turun tumurun marang generasi siji lan sabanjure.
            Saka pratelan ing ndhuwur bisa dibuktekake antarane budaya lan tradhisi sejatine beda. Budaya minangka samubarang kang gayud marang akal utawa laku manungsa lan pikiran sarta karya fisik kanggo saklompok manungsa. Dene tradhisi yaiku samubarang kang wis dilakoni iwit jaman biyen dadi bageyan saka panguripan klompok masyarakat, biyasane saka salah siji nagara, kabudayan, wektu, lan agama kang padha lan dilakoni kanthi turun tumurun.



B.      METODE PENELITIAN
            Metode kang dilakoni ing panlitiyan iki yaiku kanthi cara wawancara saka pirang-pirang pihak. Pihak-pihak kasebut yaiku kepala dhusun (Pak Misno), sesepuh dhusun (Pak Sabarno), masyarakat biyasa, lan ulama (Pak Fardhon). Saka pihak-pihak kasebut aweh wangsulan kang padha lan uga ana kang beda. Gumantung saka sumbere. Antarane Kadhus, sesepuh dhusun, lan ulama sejatine aweh wangsulan kang padha. Dene masyarakat biyasa aweh wangsulan sacukupe, gumantung apa sing dingreteni. Istimewane, Pak Fardhon kang dudu asli saka Dhusun Wringin bisa aweh wangsulan kanthi cara ilmu kemakrifatan. Dene Pak Kadhus lan sesepuh dhusun entuk pawarta saka almarhum Mbah cakra Pawira.


C.   HASIL DAN PEMBAHASAN
            Saka metode kasebut bisa entuk saperangan kasil sing narik kawigaten. Mligine ing Tradhisi Suran iki. Kasil-kasil iku bisa disebutake yen babagan mistis ora mung omong kosong. Ing ngarep wis disebutake yen Suran iku Tradhisi rutin ing Wringin. Tujuwane yaiku minangka tolak balak. Tradhisi iki diwiwiti kanthi arak-arakan kang dipandhegani dening Pak Misno, nggawa banyu isi kembang setaman. Ing burine, prangkat saha sesepuh dhusun ngetutake nggawa sajen liyane. Arak-arakan iki dikantheni musik gambus, yaiku saka terbang 4 lan jidhir 1. Mlakune ngupengi dhusun tumuju ing tlaga. Nanging, sadurunge tekan tlaga kudu nganakake rituwal ing pasareyane Mbah Kyai Dalem luwih dhisik, kang diprecaya minangka pambubak dhusun. Mbah Kyai Dalem uga diprecaya kang nggawe Telaga Dalem, kanthi ngosek-osek sukune, nganthi metu banyu kang saiki dadi tlaga awujud tungkak sikil. Banyu ing tlaga iku dianggep suci . banyune ora gelem asad, sanajan mangsa katiga. Padhahal, banyu iku mili tanpa pangaling-aling lan kanggo kabutuhan urip masyarakat saben dina.Sawise rituwal ing kono rampung, lagi wae diterusake aneng tlaga. Kang luwih narik kawigaten, anggone madhangi dalan nganggo obor. Ngendikane Pak Misno, dalan kang dipadhangi obor nduweni teges, ati bakal luwih krasa padhang yen gelem nglakoni tirakat dhewe. Sawise tekan plataran pepundhen, sadurunge slametan Suran dilakoni kudu nganakake Gambus lan Bengilun luwih dhisik. Ing ngisor iki gambar Tlaga Dalem :
Foto-0592.jpg Foto-0591.jpg
            Gambus lan Bengilun kudu ditampilake sadurunge rituwal dilakoni. Pak Kadhus, sesepuh, lan prangkat pamrentahan dhusun nganakake tahlilan ing njero cungkup (pasareyan kang digawe kaya omahan). Liyane nampilake Gambus lan Bengilun ing plataran pasareyan. Ngendikane Pak Sabarno, alesan dianakake Gambus lan Bengilun minangka srana sesambungan karo arwah leluhur utawa pepundhen. Kaya-kaya babagan iki ora bisa ditrima akal sehat kanggo wong sing durung ngreti nyatane. Sesambungan kasebut liwat wong utawa pambeksa sing ndadi utawa klebon. Cara iki uga bisa disebut mediasi. Biyasane para leluhur wekas apa kang kudu dilakoni dening masyarakat wringin. Sing diarani tumbal ora mesthi ngurbanke manungsa. Dheweke mesthi nuduhake babagan liya minangka gantine. Tuladhane, watara 2013 ana pawarta saka pepundhen yen arep ana bebaya kang teka. Kanggo nyegah kudu nyamaptakake ingkung kucing ireng. Ora liya babagan iku kanggo uripe masyarakat kang luwih becik. Nanging saiki wis ora ana maneh babagan kang kaya mangkono. Kang pungkasan, ing wulan Sura 2015 M iki pepundhen namung wekas yen bocah-bocah balita kudu nganggo lawe wenang kang digubetake ing bangkekane. Saliyane iku, nile-nile kang ana ing tembang Gambus lan Bengilun ngemu tuntunan urip ing dunya lan akhirat. Jogetan kang semu bela diri iki dikarepake kareben ora wedi marang sapa wae kajaba marng Gusti. Pak Fardhon, minangka ulama, ngendika anggone tumuju mring dalaning Pangeran pancen diprelokake kaendahan, kaya ta Gambus lan Bengilun iki. Merga, metode iku luwih gampang dilakoni lan ditampa masyarakat kareben bisa luwih cepet nduweni agama, utamane agama islam. Ing ngisor iki gambar para mudha lan bocah-bocah njoged Gambus :
Gambar arak-arakan tumuju tlaga :
            Ing acara slametan Suran iki diprelokake sajen kang ora kena ditinggalake sanajan mung siji. Sajen-sajen kasebut yaiku tumpeng, ingkung, ambeng, giling, merseba, bubur merah putih, rakan pasar, banyu wening saka tuk Tlaga Dalem, kembang setaman pitung werna, lan kemenyan. Ngendikane Pak Sabarno, sajen kasebut nduweni teges dhewe-dhewe. Andharane kaya mangkene :
Ø  Tumpeng, sega kang digawe kaya gunung lancip ing ndhuwure nduweni teges “tumuju mring mergining pengeran”. Diumpamakake wong-wong kang ana ing papan kang luwih dhuwur (manunggaling kawula Gusti) mula drajate luwih dhuwur. Tegese, kareben masyarakat Wringin tansah ngibadah lan eling marang Pengeran kanggo mundhakake drajate. Ing ngisor iki gambar tumpeng :
20150515_203316.jpg 20150515_203645.jpg
Ø  Ingkung, yaiku pitik wutuh digodhog dicampur bumbu-bumbu tertamtu diumpamakake bayi kang durung lair. Tegese, bayi iku isih suci. Dadi, dikarepake kareben masyarakat mulih marang fitrah utawa kasucene. Ingkung uga pralambang pasrah mring Gusti. ing ngisor iki gambar ingkung :
7.jpg 8.jpg
Ø  Ambeng, sega kang dibentuk saka mangkok lan awujud setengah bunder cacah lima. Lima nggambarake rukun islam. Pancen, masyarakat Wringin akeh-akehe ngrangkul agama islam. Ing ngisor iki gambar ambeng :
9.jpg
Ø  Giling, yaiku sega kang kaya ambeng, nanging luwih cilik. Giling iku ana 2 jinis lan kudu diselehake ing papan kang beda. Siji, giling cacahe padha karo jenjem utawa watek dina lan pasaran. Tuladhane ana slametan kang dilakoni ing Minggu Legi. Minggu nduweni watek 5 lan legi nduweni watek 5, mula jenjeme cacah 10. Kaping loro, giling cacah 4 lan diselehake ngupengi merseba. Ing ngisor iki gambar giling :
Ø  Merseba, awujud kaya tumpeng, nanging luwih cilik. Merseba diselehake ing tengah lan dikupengi giling cacah 4. Iku mujudake “sedulur papat, lima pancer, kakang kawah, adhi ari-ari”. Ing ngisor iki gambar merseba :
 20150515_205841.jpg
Ø  Bubur abang putih, mujudake ngrungkebi mring bumi pertiwi. Ing ngisor iki gambar bubur abang putih :
bubur merah putih.jpg
Ø  Rakan pasar, yaiku woh-wohan lan jajanan saka pasar. Rakan kajupuk saka tembung “rak” utawa ubarampe kanggo nyinggahake abrak-abrak. Tegese, supaya masyarakat bisa dadi papan kanggo nata ati lan pikiran. Ing ngisor iki gambar rakan pasar :
Ø  Banyu wening, nduweni teges kareben masyarakat bisa mikir lan nduwe pangrasa kang wening. Bisa ngrampungi prakara tanpa nekakake prakara liya. Ing ngisor iki gambar banyu wening saka tuk Tlaga Dalem :
Ø  Kembang setaman pitung werna, nduweni teges kareben masyarakat bisa dadi pituwah, pituduh, pitungkas, lan pitulungan. Ing ngisor iki gambar kembang setaman :
kembang setaman.jpg
Ø  Kemenyan, mujudake atine manungsa sing atos. Kemenyan iki diobong sadurunge rituwal dilakoni. Tegese, ati manungsa diobong kanthi tirakat  kareben dadi alus kaya kukus obongan kemenyan kasebut. Ing ngisor iki gambar kemenyan kang diobong :
kemenyan.jpg

Saka sajen-sajen ing ndhuwur, bisa dijupuk dudutan yen samubarang kang dilakoni dening wong Jawa nduweni teges lan bisa ditampa akal sehat. Jawa ora namung kebak babagan mistis. Kabeh teges mau bakal ngaterake awake dhewe ing dalan kang padhang lan bisa migunani marang pepadha.
            Kanthi dibuktekake babagan mistis ing ndhuwur, banget pentinge kanggo ngrewangi para mudha ing Wringin kareben tetep nglestarekake tradhisi kasebut. Kawiwitan saka gladhen Gambus, sithik baka sithik Pak Kadhus lan Pak Diyarno minangka ketuwa Gambus aweh panyuluh marang para mudha ing Wringin. Gambus ora mung ngemu kaendahan, nanging uga ana tuntunan kang wigati. Luwih-luwih Tradhisi Suran kang dianggep minangka tolak balak. Ora namung paninggalane prodhuk nenek moyang, nanging uga pralambang kasugihane Dhusun Wringin kang ora bisa tinuku mawa dhuwit lan regane ora winates. Tekan saiki, para mudha lan bocah-bocah saumuran Sekolah Dasar wis melu nglestarekake tradhisi iki.
            Ngendikane Pak Misno, balak utawa bebaya sing dimaksud sejatine ora mung awujud banjir, gunung njeblug, paceklik, lan bencana liyane, nanging, bebaya sing dikwatirake yaiku saka kahanan masyarakate. Rusake watek masyarakat bakal nyababake rusak sakabehane. Alam ora bakal bisa dadi kanca yen manungsa ora bisa njagani. Tujuwan utama saka Suran iki yaiku kareben masyarakat tansah diayomi dening Gusti saka bebaya utawa balak kang teka.



D.       PENUTUP
            Tradhisi yaiku samubarang kang turun tumurun, kang kadadeyan saka sesambungan antarane klan siji lan liyane, banjur dadi kabiyasaan-kabiyasaan siji lan sijine kang ana ing klan lan nyawiji dadi siji kabiyasaan. Suran yaiku tradhisi prodhuk nenek moyang kang kudu dilestarekake. Ing ngarep wis disebutake yen sejatine Jawa ora mung ngemu babagan mistis. Yen dikaji lan disinaoni kanthi jero, ana nile kang banget  wigati diamalake utawa dicakake ing urip padinan. Seni panyengkuyung dianakake Suran kang diarani Gambus lan Bengilun, ora mung ngemu kaendahan. Pitutur-pitutur ing njerone yaiku tuntunan kareben tansah manembah mring Gusti. babagan iki mbuktekake banget pintere nenek moyange dhewe anggone nyipta tuntunan urip kanthi endah. Ora ana alesan maneh yen ora nglestarekake tradhisine dhewe. Jawa sing dianggep kebak babagan mistis, nyatane bisa mbuktekake kanthi ilmiyah lan ditampa akal sehat saka teges-teges utawa filosofi kanthi pralambang tertamtu. Tuwa mudha ora ana bedane, kabeh kudu nglestarekake prodhuk budaya nenek moyang minangka pratandha kasugihane dhewe kang ora ketung ing rega.



DAFTAR PUSTAKA

Artikelsiana. 2014 . Pengertian Seni Budaya Secara Umum & Arti Menurut Para Ahli. http://www.PengertianSeni-Budaya-Secara-Umum-Art-Menurut-para-Ahli-Artikelsiana.htmlDiakses 29 November 2015.

Koentjaraningrat. 1994. Kebudyaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta : Gramedia.

Seputar Pengetahuan. 2015. Pengertian Menurut Para Ahli Lengkap.  http://www.Pengertian-Budaya-Menurut-Para-Ahli-. Diakses 28 November 2015.

Wikipedia. 2015. Tradisi. http://www.Tradisi-Wikipedia-bahasaIndonesia,ensiklopedia-bebas.html. Diakses 29 November 2015.



MAKALAH
BUDAYA JAWA
“SENI GAMBUS DI DUSUN WRINGIN, TLOGODALEM, KERTEK, WONOSOBO”
aa.png
                             NAMA        : ZAENAL AWALUDIN
                             NIM            : 2601414059
                             ROMBEL    : 03

PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG
2015

BAB I
PENDAHULUAN

      A.     Latar Belakang
            Indonesia merupakan negara yang kaya akan seni dan budaya. Dari Sabang sampai Merauke yang terdiri dari ribuan pulau dan daerah memiliki kebudayaan yang berbeda. Bahkan satu desa sedengan desa lain yang masuk dalam lingkup satu daerah pun memiliki kebudayaan yang berbeda. Seperti halnya di Kabupaten Wonosobo, Jawa Tengah. Walaupun kota kecil di Jawa Tengah, namun memiliki kebudayaan yang terkenal di Indonesia. Sebagai salah satu contoh adalah ritual potong rambut gimbal di Dieng. Bahkan tradisi ini sudah terkenal di kancah internasional. Namun, sebenarnya di masing-masing daerah di Wonosobo banyak yang memiliki kebudayaan atau tradisi yang belum dikenal masyarakat luas. Contohnya adalah di Dusun Wringin, Tlogodalem, Kertek, Wonosobo yang memiliki salah satu kebuayaan, yakni Gambus. Gambus merupakan seni gabungan antara tari dan bela diri. Kemudian alat musik yang menjadi iringannya adalah rebana atau sering disebut dengan terbang dan bedug kecil atau sering disebut jidhor. Namun, seiring dengan perkembangan waktu alat musik itu dikembangkan dengan menambah kendang dan organ. Seni ini merupakan seni yang langka di Wonosobo. Terbukti dengan belum banyak tahu masyarakat Wonosobo, bahkan jajaran Pemerintah Daerah. Oleh karena itu, dengan dibuatkan makalah ini penulis menginginkan agar seni Gambus dapat diketahui oleh masyarakat luas dan bisa lebih berkembang agar tetap lestari.

      B.      Rumusan Masalah
1.      Apa hakikat Seni Gambus ?
2.      Bagaimana agar Seni Gambus dikenal masyarakat luas?
3.      Bagaimana agar Seni Gambus dapat tetap lestari?




       C.      Tujuan
1.      Dapat mengetahui hakikat Seni Gambus
2.      Seni Gambus dapat dikenal oleh masyarakat luas
3.      Dapat melestarikan Seni Gambus



BAB II
PEMBAHASAN

      A.     Hakikat Seni Gambus
            Gambus merupakan salah satu seni di Kabupaten Wonosobo, tepatnya di dusun Wringin, Tlogodalem, Kecamatan Kertek. Seni ini kolaborasi antara tari dan bela diri. Kemudian, alat musik yang menjadi iringan dari Gambus adalah rebana dan bedug kecil. Di Wringin, alat musik rebana sering disebut dengan terbang dan bedug kecil sering disebut dengan jidhor. Dengan iringan klasik ini membuktikan bahwa Gambus merupakan budaya klasik yang ada di Wonosobo. Lain halnya dengan Kuda Lumping yang menggunakan gamelan lengkap sebagai iringannya. Namun, seiring dengan perkembangan waktu alat iringan musik dikembangkan untuk menambah estetika, yakni dengan kendang dan organ. Dengan catatan, tidak meninggalkan irama aslinya. Untuk lagu iringannya menggunakan bahasa Indonesia yang isinya penuh dengan tuntunan hidup. Sebagai satu contoh lirik berikut ini, “minta ampun kepada Allah Yang Maha Mulia. Sebab kami ini banyak dosa. Sebab kami ini senang-senang, kepada ada kepda Allah Yang Maha Mulia, Maha Kuasa”. Terbukti bahwa Gambus bukan hanya seni yang penuh dengan keindahan semata, namun mengandung tuntunan hidup manusia.
            Seni Gambus diadakan rutin setahun sekali tiap malam 1 Sura. Untuk tempat pementasan yaitu di halaman makam Kyai Bramasari yang bertempat di sebelah barat Telaga Dalem. Dipercaya bahwa Kyai Bramasari ikut serta dalam babad dhusun Wringin, dimana Kyai Dalem sebagai tokoh utamanya. Oleh karenanya, ini merupakan tempat yang dikeramatkan.
            Menurut cerita masyarakat, apabila Dusun Wringin akan mengadakan suatu hiburan, misalnya wayang, dangdut, campursari, dan sebagainya, harus diawali dengan mengadakan atau mementaskan Gambus terlebih dahulu. Menurut mereka, ini merupakan wujud permohonan izin terhadap leluhur sebelum mengadakan hiburan atau seni selain seni asli Dusun Wringin. Apabila melanggar, maka dipercaya sesuatu yang buruk akan terjadi. Pernah ada suatu kejadian sekitar 2008, saat itu akan diadakan campursari. Namun, tidak mengadakan Gambus terlebih dahulu. Saat panggung dan semua sudah siap, tiba-tiba terjadi hujan lebat disertai angin kencang yang menyebabkan panggung dan seisinya hancur serta berterbangan terbawa angin. Sejak saat itu, Gambus diadakan terlebih dahulu sebelum ada hiburan atau seni lain.
            Dalam pementasannya harus disertai dengan sesaji yang berupa rakan. Rakan ini terdiri dari buah-buahan dan jajanan pasar. Tidak lupa kembang setaman dan bunga kantil kenanga juga ikut disertakan. Kemudian air asli dari mata air telaga merupakan hal yang tidak dapat ditinggalkan. Banyak penari yang kesurupan dan meminta sesaji. Namun, tak jarang leluhur yang merasuki meninggalkan peringatan apakah sesuatu akan terjadi di Wringin dan bagaimana untuk mencegahnya. Beberapa tahun sebelumnya pernah ada peringatan akan terjadi suatu hal buruk, lalu sebagai tumbalnya adalah seekor kucing hitam. Namun, setelah hal itu dilaksanakan ternyata berbalik keadaan bahwa masyarakat memiliki kehidupan yang lebih makmur.
            Namun saat ini tumbal-tumbal seperti itu sudah tidak dilaksanakan lagi, karena telah ada transisi tokoh masyarakat (mudin). Dengan aliran yang sedikit berbeda karena juga disertai ilmu agama, maka tumbal-tumbal seperti itu bisa ditawarnya melalui ilmu kegaiban.
           
B.                       Usaha Agar Gambus Dikenal Masyarakat Luas
            Di awal telah dibahas bahwa Gambus belum dikenal oleh masyarakat luas. Apalagi pada kalangan pemerintahan. Oleh sebab itu, ada beberapa usaha agar Gambus dikenal oleh masyarakat luas. Tujuannya adalah agar seni ini dapat tetap lestari dan terus berkembang.
            Tokoh-tokoh masyarakat dan pengurus Gambus di Dusun Wringin mengadakan berbagai usaha. Diantaranya mengadakan kerjasama dengan Pemkab Wonosobo dan desa-desa tetangga. Pentas-pentas di desa tetangga yang juga memiliki seni Gambus dikenal dengan istilah rayon. Kegiatan ini mempertunjukkan seni Gambus dari masing-masing daerah dengan ciri khas tersendiri tentunya. Dengan ini, selain untuk melestarikan Gambus juga sangat baik untuk menyambung tali persaudaraan. Di antara dusun-dusun yang juga memiliki seni Gambus  tersebut adalah Dusun Saragaten, Sudungdewa, Bejiarum, Banjaran, dan tentunya Dusun Wringin. Dalam satu tahun secara bergantian rayon di masing-masing daerah tersebut.
            Kemudian, kerjasama dengan Pemkab Wonosobo sudah terlaksana selama tiga tahun. Setiap peringatan HUT RI Gambus Dusun Wringin selalu diundang untuk tampil di Alun-alun Wonosobo. Ada hal yang sangat menarik di tahun 2015, bahwa Bupati Wonosobo ikut tampil dalam event tersebut. Keterangan dari berbagai masyarakat yang hadir dalam acara itu adalah baru sekali menyaksikan Seni Gambus dan menyatakan bahwa Wonosobo memang benar-benar kaya akan budaya. Selain masyarakat, banyak pegawai Pemkab yang juga menyatakan hal yang sama.
            Beberapa usaha di atas merupakan perjuangan dari para pengurus, Pemerintahan Desa, dan juga masyarakat dalam upaya melestarikan budaya tersebut. Diharapkan agar masyarakat luas benar-benar mengetahui bahkan ikut apresiasi. Meningkatnya lagi ke generasi-generasi muda untuk terus melestarikan agar tetap ada sampai anak cucu.

     C.      Cara Melestarikan Seni Gambus di Dusun Wringin
            Sudah menjadi hal yang diwajibkan jika Gambus dilestarikan. Maka dari itu warga masyarakat dan pengurus saling bahu-membahu untuk melestarikan seni ini. Dalam waktu satu minggu ada satu kali latihan, yaitu setiap malam Rabu. Dari anak-anak hingga dewasa banyak yang antusias dengan kegiatan latihan ini. Sebenarnya beberapa tahun lalu seni ini pernah vacum. Namun, berkat  perjuangan dari para pengurus Gambus saat ini menjadi sebuah event yang sangat dinanti.
            Pak Diyarno sebagai ketua dan Pak Suhadah sebagai pelatih sangat keras perjuangannya dan dengan rasa sabar melatih para kaum muda. Latihan rutin ini menarik perhatian anak-anak se-usia Sekolah Dasar. Dengan ketekunannya berlatih, mereka dengan piawai menampilkan seni ini. Selain itu, pementasan-pementasan rutin dilaksanakan untuk menambah semangat. Semoga Gambus tetap lestari sbagai bukti produk budaya nenek moyang.



PENUTUP

     Kesimpulan
            Wonosobo sebagai kota kecil di Jawa Tengah yang masih kental dengan busayanya merupakan kota yang juga kaya akan budaya. Banyak yang sudah terkenal bahkan ada yang belum dikenal masyarakat luas. Gambus merupakan salah satu seni yang langka dan wajib dilestarikan. Produk-produk budaya nenek moyang kita tidak semata-mata berisi tentang keindahan, namun juga merupakan tuntunan kehidupan yang dikemas dengan begitu indahnya.

            Semoga, dengan dibuatnya makalah ini, penulis sangat berharap Gambus dapat tetap lestari, berkembang, dan dikenal masyarakat luas. Dengan isi yang penuh dengan tuntunan hidup, membuktikan bahwa nenek moyang kita begitu kreatif pengemasan-pengemasan budaya yang tidak hanya berisi tentang keindahan.
TOLEH GITHOKMU

Iler tumetes saka lathimu
Nyawang dhampar kang kawistara kencana
Jinajaran harjanti kang hartati ngantheni Sang Mahahadyan
Tan kedhep mereming netramu
Tangi!
Aja kaduk epimu
Ngglongsor ing karpet babut wae kangelan,
njangka turu ing empuking papreman
Pengin nggayuh endah kelap-keliping lintang
Toleh githokmu dhisik, Ngger!
Lulangmu kuwi atos debog
Amung bandan kang sudra
Ana dina tanpa upa,
ngarep-arep dadi balin, apa malah hirma?
Pancen balento!
Gardajitamu kedhuwuren, Ngger
Aja gundam-gundam babagan hardamu kang nggadang handana warih
Hartikamu jero tapak meri
Wis, aja bacutke impenmu
Pikulen wae embat ing pundhakmu

Aja nylandri nggadang astama

Semarang, 25 Mei 2016

Selasa, 17 Mei 2016

LANTUNAN DERITA CINTA

Oleh : Zaenal Awaludin
    
Cinta adalah sebuah rasa penghias kehidupan. Kau semua tahu, bukan, akan hal itu? Apalagi kaum muda yang seolah-olah tak sempurna hidupnya tanpa hiasan rasa cinta. Namun, apakah selamanya cinta itu indah dan berujung bahagia?
            Gunadi, itulah namaku. Dari sebuah kampung terpencil di Wonosobo, Tlogodalem, itulah asalku. Kutuliskan sebuah kisah cintaku dengan seorang gadis mungil bernama Lasmi. Ya, namanya hampir terdengar seperti istri Dewa Wisnu, Dewi Laksmi. Begitu pula dengan kecantikannya, menurutku.
             Lasmi telah beberapa kali datang ke rumahku. Berbanding terbalik, belum sekali pun aku ke rumahnya. Mungkin rasa rikuh yang membelenggu diriku sebagai anak buruh tani, sedangkan ia anak pejabat tinggi.
            “Mas Gun, mbok ya, sesekali datang ke rumahku, berjumpa bapak ibu. Aku saja sudah sering ke sini, ta?” Kalimat itu membuatku tak henti-henti tuk berpikir. Senang, iya. Rikuh, iya. Yang jelas bingung.
            “Dhik Lasmi, ora teges aku ora gelem mara menyang omahmu. Sawangen dhewe! Kahananku kaya mangkene. Sliramu lak anak pejabat tinggi, dene aku anak buruh tani. Aku wedi sliramu wirang ing ngarepe wong tuwamu merga aku.”
            “Ya tidak begitu juga, Mas. Sampeyan ini belum sekali pun ke rumahku. Apa sampeyan sudah tahu seperti apa orang tuaku? Belum tentu apa yang dikatakan Mas Gunadi itu benar. Percayalah, Mas! Bapak ibu itu orang baik.”  
            “Iya, aku ngreti. Nanging, tumpakanmu wae mobil sport sing sangar, dene aku mung numpak dhokar. Lak ora imbang, ta? Sanajan aku tresna sliramu, nanging...”
            “Sudah, Mas, jangan seperti itu. Cinta itu tak pandang harta dan tahta. Coba sampeyan ingat-ingat! Sudah hampir tiga tahun kita menjalin kasih. Apa sampeyan tidak ingin hubungan kita diteruskan lebih serius? Apa sampeyan tidak ingin melamarku? Atau sudah tak cinta lagi?”
            Lasmi terus meyakinkanku, namun apa daya, diriku sadar terhadap diriku. Walau begitu besar rasa cintaku padanya yang tak dapat kuliskan dengan apa yang ada dalam dunia, namun keraguanku diterima orang tuanya tetap saja ada. Hanya anggukan kepala sebagai jawabanku.
            Dengan tekad kuat dan rasa semangat walau  keraguan tetap melekat, kuberanikan menuruti permintaan Lasmi tuk datang ke rumahnya. Dengan mobil sport miliknya yang sangar, mungkin kali pertama aku mengendarai kendaraan semewah itu.
            Saat senja kutiba di rumahnya yang terletak tak jauh dari Alun-alun Wonosobo, aku hanya bisa plonga-plongo mengamati kemegahan rumah bak istana itu. Amboy, keramiknya saja bisa untuk berkaca saking bening dan bersihnya. Ibarat lalat terpeleset saat jalan di atasnya. Rumah tiga tingkat berpagar besi diikat kawat berduri dan tanaman merambat yang merayap serta berbagai bunga indah beraneka warna dan lampu pijar yang memancar yang mempercantik tamannya. Tak seperti rumahku, pagar belakang pasrah dirayapi tanaman rambat yang menjalar tak beraturan, berkejaran dengan semak-semak dan perdu ilalang yang tumbuh serabutan. Genteng bocor, atap ditenggeri sarang burung liar. Atap berjamur akibat rembesan air hujan. Hampir tiap sudut atas terajut halus jaring laba-laba.
            “Ini rumah apa istana?” dalam hati kuberkata sambil  terkagum-kagum.
           “Mas, ayo masuk! Malah diam saja,” sambil menepuk pundak kananku, Lasmi mengajakku tuk masuk. Aku hanya diam seperti patung dan bingung dengan mata berkatung-katung.
         Belum genap selangkah kupijak teras berkeramik itu, sorot cahaya memancar keluar menembus celah sela tirai merah yang menutupi jendela. Tirai itu tersingkap dari dalam. Tak lama kemudian terbukalah pintu besar yang terbuat dari kayu jati yang kokoh menjulang bagai dinding karang yang menghalangi ombak menerjang. Sepasang suami istri yang merupakan orang tua Lasmi, keluar dengan wajah suram. Kutundukkan kepala dan kuulurkan tangan tuk bersalaman. Namun, tak ada balasan uluran tanganku. Saat kupandang, hanya senyum kecut yang mereka lontarkan. Kembali kutertunduk dengan hati gemetar karena sedikit rasa takut melihat ayahnya yang berbadan kekar dan wajah bingar. Kuterdiam tak terlontar kata bahkan suara.
            “Mas, ini bapakku, Pak Rangga, dan ini ibuku, Bu Anjani. Pak, Bu, ini yang namanya Mas Gunadi yang sering kuceritakan itu. Dia orangnya baik dan apa adanya,” Lasmi  memperkenalkan mereka dihadapanku, begitu pun aku yang diperkenalkan di hadapannya.
            Jawaban yang terlontar dari Pak Rangga bagai petir menyambar dengan suara menggelegar. “Iki bentukane? Hem! Dadi wong kuwi ngaca! Panganggomu wae kaya mangkene, arep nyandhing putriku, heh?” Ia menyaci sambil menarik kerah kaosku dan mengibatkan tangan setelahnya. Mungkin kaos abu-abu kusam yang kukenakan ini terlalu najis baginya. Berbeda dengan yang mereka kenakan, semua serba mewah. Apalagi Bu Anjani yang mengenakan perhiasan serba wah dan kinclong.
            “Pak, tolong jangan seperti itu dengan Mas Gunadi! Dia orang baik-baik meski seperti ini.” Lasmi mencoba menenangkan ayahnya sambil menitikkan air mata, namun ibunya memegangi erat-erat badan Lasmi seakan menyegahnya.
            “Wis, Ndhuk, aja gawe wirang wong tuwamu. Yen ana wong liya ngreti, arep diselehke neng endi raine wong tuwamu?” kata Bu Anjani sambil melerok kepadaku.
            Tak banyak kata yang kulontarkan. Aku segera beranjak pergi saat Pak Rangga mendorong dadaku hanya dengan telunjuk tangan kirinya sembari berkata sudah, sekarang kamu pulang! Aku ora sudi kowe nyandhing putriku, wong kere!”
            Sehina inikah diriku di mata mereka? Iya, memang aku ini wong kere. Namun rasanya terlalu sakit kata itu di hatiku. Kutoleh nampak Lasmi mengejar langkahku sambil menangis . Apa daya, orang tuanya terlalu perkasa tuk tak menyegahnya. Kuteruskan langkah kaki menerobos pintu pagar besi dengan lilitan kawat berduri. Terhentilah aku saat adzan maghrib sudah berkumandang. Cahaya redup mulai bergoyang. Duduklah aku di bawah pohon beringin rindang di pinggir jalan lengkap dengan suasana malam menjelang. Lolong jerit histeris dalam hati menerima kenyataan ini. Memang, aku ini tak pantas untuk Lasmi. Aku sadar akan dirku. Dan kuingat apa yang dikatakan ayahku tentang jodho talimangsa. Dewa entuk dewi, bambang entuk endhang, raja entuk prameswari, wong sugih entuk wong sugih, wong kere entuk wong kere, dan sebagainya. Tak pantas aku tuk menyesali semuanya, karena itulah kenyataannya. Aku bukan orang yang bergelimangan harta, namun di mata orang tua Lasmi yang ada intan dan permata. Mungkin itulah yang membuatku merasa sengsara.
            Lasmi, tak ingatkah kau dulu kita pernah berjanji-janji setia? Semua itu musnah karena keadaan dan masa. Namun walau dirimu pergi jauh meninggalkanku, tak akan pudar rasa cintaku padamu. Ketahuilah, Lasmi! Bila kau terluka, aku pun tersiksa. Betapa besar cinta yang sekian lama kita bina bersama, namun semuanya terhalang dinding pemisah begitu tingginya. Lalu, sebenarnya untuk apa semua ini? Semua hanya berbuah derita. Kumohon padamu, Lasmi. Tabahkanlah dan relakanlah! Kita harus berpisah. Maaf bila membuatmu tak nyaman, namun aku tak punya pilihan. Hanya dapat kulantunkan tembang untukmu, Lasmi.

Lali lali datan bisa lali
Lawas saya katon
Umpamakna wit-witan kang gedhe
Tinutuhan datan bisa mati
Mrajak saya semi
Tresnaku ngrembuyung
(Pupuh Mijil)
Walau bila kau akan melupakanku, namun aku tak akan melupakanmu. Mungkin semakin kau melupakanku, aku akan selalu mengingatmu. Bak pohon beringin rindang yang dipangkas tak akan mati. Namun akan terus bersemi. Cintaku akan tetap subur untukmu, Lasmi.

Tlogodalem, 15 April 2016
Terinspirasi lagu Sheilla oleh Saleem Iklim dan pupuh Mijil










           
Keterangan :
Rikuh : malu
Dhik Lasmi, ora teges aku ora gelem mara menyang omahmu. Sawangen dhewe! Kahananku kaya mangkene. Sliramu lak anak pejabat tinggi, dene aku anak buruh tani. Aku wedi sliramu wirang ing ngarepe wong tuwamu merga aku : Dik Lasmi, tak berarti aku tak mau ke rumahmu. Lihat sendiri! Keadaanku seperti ini. Kamu anak pejabat tinggi, sedangkan aku anak buuruh tani. Aku takut bila kamu malu di hadapan orang tuamu karena aku.
Sampeyan : kamu
Iya, aku ngreti. Nanging, tumpakanmu wae mobil sport sing sangar, dene aku mung numpak dhokar. Lak ora imbang, ta? Sanajan aku tresna sliramu, nanging : iya, aku tahu. Tetapi, kendaraanmu saja mobil olahraga yang sangat bagus, sedangkan aku hanya menaiki delman. Seperti itu tidak imbang, kan? Walau aku cinta kamu, tetapi.
Sport : olahraga
Sangar : sangat bagus
plonga-plongo : tercengang
Iki bentukane? Hem! Dadi wong kuwi ngaca! Panganggomu wae kaya mangkene, arep nyandhing putriku, heh : seperti ini wujudnya? Hem! Jadi orang itu berkaca!
Wis, Ndhuk, aja gawe wirang wong tuwamu. Yen ana wong liya ngreti, arep diselehke neng endi raine wong tuwamu? : sudah , Ndhuk, jangan membuat malu orang tuamu. Kalau ada orang lain tahu, akan ditaruh di mana muka orang tuamu?
Aku ora sudi kowe nyandhing putriku, wong kere! : aku tidak sudi kamu bersama putriku, orang miskin!
jodho talimangsa : jodoh yang pasangannya setara dengan nasib serta keadaan.
Dewa entuk dewi : dewa mendapatkan dewi
bambang entuk endhang : bambang ( julukan lelaki lajang dari gunug / desa ) mendapatkan edang ( julukan gadis dari gunung / desa )
raja entuk prameswari : raja mendapatkan permaisuri
wong sugih entuk wong sugih : orang kaya mendapatkan orang kaya
wong kere entuk wong kere : orang miskin mendapatkan orang miskin
tembang : nyanyian Jawa
Lirik lagu Sheilla oleh Iklim :

Sheilla
Bila kau terluka
Aku pun tersiksa
Betapa besar cinta kita
Yang telah terbina
Namun terhalang
Dinding pemisah
Begitu tingginya
Sheilla
Kini terbelenggu
Kerna orang tuamu
Di mata mereka
Yang ada intan dan permata
Aku tak punya harta dan benda
Mungkin akan membuat sengsara
Lalu kucuba bertanya
Untuk apa cinta kita
Sekian lama kita bina
Hanya berbuah derita
Oh Sheilla
Tabahkanlah suratan di dirimu
Oh Sheilla
Relakanlah kita harus berpisah
Sheilla
Kini terbelenggu
Kerna orang tuamu
Di mata mereka
Yang ada intan dan permata
Aku tak punya harta dan benda
Mungkin akan membuat sengsara
Lalu ku cuba bertanya
Untuk apa cinta kita
Sekian lama kita bina
Hanya berbuah derita
Oh Sheilla
Tabahkanlah suratan di dirimu
Oh Sheilla
Relakanlah kita harus berpisah
Sheilla
Aku menyedari
Betapa susahnya
Mana yang harus engkau pilih
Aku atau dia
Mengapa kita harus bertemu
Sheilla oh sheilla
Cakepan atau lirik pupuh Mijil :
Lali lali datan bisa lali
Lawas saya katon
Umpamakna wit-witan kang gedhe
Tinutuhan datan bisa mati
Mrajak saya semi
Tresnaku ngrembuyung
Terima kasih kepada Saleem Iklim yang telah menciptakan lagu Sheilla

Terima kasuh pula kepada pencipta Pupuh Mijil.